بمب کثیف، نوعی ماده‌ی منفجره است که به منظور پراکنده کردن مواد خطرناک رادیواکتیو در سطحی وسیع، طراحی شده است. ممکن است شما هم مثل خیلی های دیگر، وقتی دو عبارت بمب و رادیواکتیو را می‌شنوید، ناخودآگاه به یاد یک جنگ هسته ای تمام عیار بیفتید. ولی قوی ترین قدرت تخریبی یک بمب کثیف، آسیب های ناشی از پرتوهای رادیواکتیو نیست، بلکه ترس و اضطراب شدید است.

بمب کثیف بیش‌تر از آنکه شبیه به یک بمب هسته ای با قدرت تخریب بالا باشد، به یک بمب با مواد منفجره‌ی معمولی شبیه است، ولی ترس از ترکیبات آن می‌تواند مردم را به سر حد مرگ بکشاند، همانند خطر سیاه زخم در ایالات متحده که در سال 2001 روی داد وعلی رغم آنکه فقط تعداد اندکی از مردم مبتلا شدند، تمامی شهروندان ایالات متحده، شرایطی پراضطراب و ترسناک را تجربه کردند.

بمب کثیف چگونه کار می‌کند؟

بمب کثیف یا بمب پخش کننده‌ی مواد رادیواکتیو از نظر تئوری بسیار ساده است: یک ماده‌ی منفجره معمولی مانند TNT که همراه با مواد رادیواکتیو در یک محفظه قرار گرفته اند. این بمب نسبت به یک بمب هسته ای، بسیار ساده تر، ارزان تر و البته کم اثرتر است، والبته هنوز از قابلیت تخریب انفجاری و آسیب های تشعشعی برخوردار است.

مواد منفجره از طریق گاز بسیار داغی که به سرعت منبسط می‌شود، موجب آسیب های تخریبی فراوانی می‌شوند. ایده‌ی اصلی بمب کثیف هم این است که به جای آنکه از این قدرت انبساطی گاز در جهت تخریب استفاده شود، به عنوان پخش کننده‌ی مواد خطرناک رادیواکتیو در سطحی وسیع استفاده شود.

هنگامی که انفجار پایان یافت، مواد رادیواکتیو به صورت ابری از غبار در فضا پخش می‌شود که همراه با وزش باد، در سطحی وسیع تر از محل انفجار پراکنده می‌شود. اثر تخریبی طولانی مدت بمب، تشعشع یونیزه کننده مواد رادیواکتیو است. به طوری که مجموعه ای از یون‌های مثبت و منفی را درون سلول‌ها ایجاد می‌ کند. این پدیده در بدن انسان بسیار خطرناک است، زیرا جریان الکتریکی ناشی از حرکت یونها می‌تواند واکنش شیمیایی غیر طبیعی را در سلول‌ها آغاز کند. علاوه بر اینها، این یون‌ها ممکن است مولکول‌های DNA را که حاوی کدهای ژنتیکی انسان هستند، مورد حمله قرار داده و آن را بشکنند.

سلولی که رشته DNA آن شکسته شد، یا می‌میرد و یا مولکول DNA خود را به شکل دیگری ترمیم می‌کند که با شکل پیشین خود متفاوت است و به آن جهش ژنتیکی می‌گویند. اگر بسیاری از سلول‌ها بمیرند، بدن دچار بیماری های مختلف می‌شود. ولی اگر DNA جهش کند، سلول ممکن است سرطانی شود و سرطان در بدن پخش شود. تابش رادیواکتیو هم چنین می‌تواند در کارکرد سلول اختلال ایجاد کند که منجر به بروز علایمی می‌شود که از آن به بیماری تشعشع یاد می‌شود.

بیماری تشعشع می‌تواند مرگ آور باشد، ولی مبتلایان به آن می‌توانند با درمان های پیشرفته از آن نجات پیدا کنند، بخصوص اگر پیوند مغز استخوان روی آن‌ها صورت پذیرد. از ایزوتوپ های رادیواکتیو ( رادیو ایزوتوپ‌ها )، تابش یونیزه کننده ساطع می‌شوند. ایزوتوپ های رادیواکتیو، اتم‌هایی با هسته‌ی ناپایدار هستند که با گذشت زمان دچار واپاشی می‌شوند؛ به عبارت دیگر، آرایش پروتون‌ها و نوترون‌ها در هسته‌ی اتم و الکترون‌ها در اطراف اتم به شکلی تغییر می‌کند که موجب می‌شود خصوصیات اتم تغییر کند.

این واپاشی رادیواکتیو، انرژی فراوانی را در قالب تشعشع های یونیزه کننده، آزاد می‌کند. ما همیشه مقادیر اندکی از این تشعشع های یونیزه کننده را دریافت می‌کنیم که منشأ آن‌ها طبیعی است: پرتوهای کیهانی که از فضا می‌آیند، ایزوتوپ های رادیواکتیو طبیعی، دستگاه‌های تابش X و مواردی از این دست. البته این تشعشع های طبیعی هم می‌توانند عامل بروز سرطان شوند، ولی احتمال ابتلا بسیار اندک است. چون ما در برابر مقادیر بسیار اندک آن‌ها قرار داریم. انفجار یک بمب کثیف، سطح این تشعشع را فراتر از مقدار معمول خود ‌برده و متناسب با آن، احتمال ابتلا به سرطان و بیماری تشعشع را افزایش می‌دهد.

یک بمب کثیف، بلافاصله تعداد زیادی از انسان‌ها را نمی کشد، بلکه موجب می‌شود تعداد زیادی از انسان‌ها در چند نسل به دلیل ابتلا به بیماری های لاعلاج جان بدهند.

انواع بمب های کثیف

طرح های مختلفی برای ساختن یک بمب کثیف وجود دارد. انواع مختلف مواد انفجاری در مقادیر متنوع، بمب هایی در ابعاد مختلف و با قابلیت های انفجاری متنوع پدید می‌آورند، همچنین انواع و مقادیر گوناگون مواد رادیواکتیو، می‌تواند موجب آلودگی مناطق مختلف در ابعاد مختلف شود. برخی از این طرح‌ها عبارتند از:

• یک بمب کوچک که شامل یک تکه دینامیت و مقدار بسیار کمی ماده رادیواکتیو است.
• یک بمب متوسط، همانند یک خودروی کوچک که پر از مواد منفجره و مقدار بیشتری ماده رادیواکتیو است.
• یک بمب بزرگ، همانند یک کامیون پر از مواد منفجره و مقادیر زیاد مواد رادیواکتیو.
• به دست آوردن مواد منفجره معمولاً کار سختی نیست، ولی دست یابی به مواد رادیواکتیو کار بسیار سختی است، زیرا فقط در مراکز حفاظت شده و اماکن تحقیقاتی وجود دارند. با این حال برخی منابع در سراسر جهان وجود دارند که به درستی حفاظت نمی شوند و ممکن است در آینده خطر ساز شوند:

1. در بیمارستان‌ها، مقادیر بسیار اندکی از مواد رادیواکتیو وجود دارد که در پزشکی هسته ای کاربرد دارد، همانند سنریوم 137
2. در دانشگاه‌ها، مقادیر اندکی از مواد رادیواکتیو وجود دارد که در تحقیقات علمی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
3. مراکز پرتوتابی غذایی، از تابش های رادیواکتیو کبالت 60 استفاده می‌کنند تا باکتری های مضر روی غذا را نابود کنند.
4. معادن طبیعی اورانیوم در سراسر جهان وجود دارند و برخی از آن‌ها که در آفریقا واقع شده اند، از حفاظت چندانی برخورد نیستند. اورانیوم طبیعی رادیواکتیو است، ولی غلظت آن در حدی نیست که مستقیماً در تهیه بمب های هسته ای مورد استفاده قرار گیرد.
5. مقادیر نسبتاً زیادی از باتری های هسته ای مصرف شده در سطح کشورهای اتحاد جماهیر شوروی سابق پخش شده است، این مولد های قابل حمل ترمو الکتریکی از مقادیر قابل توجهی استرونسیوم 90 برخوردار هستند که ایزوتوپ رادیواکتیو بسیار قدرتمندی است.
6. سوخت های هسته ای مصرف شده در راکتورهای روسی قدیمی که معمولاً در زیر دریایی های قدیمی و از کار افتاده‌ی هسته ای یافت می‌شود.
7. برخی مواد با رادیواکتیویته بسیار پایین هم در برخی وسایل زندگی روزمره یافت می‌شوند که جمع آوری آن‌ها، می‌تواند نوعی تهدید به شمار آید. همانند مواد رادیواکتیو به کار رفته در حسگرهای هشدار دهنده.

آسیب های ناشی از بمب کثیف

صرف نظر از این که بدانیم بمب کثیف چگونه تهیه می‌شود و خطر دست یابی سودجویان به آن چقدر زیاد است، پرسش مهم این است که اگر کسی چنین بمبی را منفجر کند، چه اتفاقی روی می‌دهد؟ پاسخ دقیقی برای این پرسش موجود نیست. شما می‌توانید از ده متخصص در این زمینه بپرسید و ده پاسخ متفاوت دریافت کنید. تعیین دقیق اثرات یک بمب کثیف کار پیچیده ای است، چرا که عوامل بسیاری در این راه دخالت دارند؛ حتی وزش باد هم در تأثیرات چنین بمبی دخالت دارد!

یک بمب کثیف معمولی را در نظر می‌گیریم که بین 5/4 تا 23 کیلوگرم ماده منفجره در بر دارد و مقدار بسیار کمی از ماده رادیواکتیو رده پایین همانند کبالت 60 یا سزیوم 137 که در آزمایشگاه‌های یک دانشگاه می‌توان آن‌ها را پیدا کرد. چنین بمبی قدرت تخریب وحشتناکی ندارد. هر گونه مرگ آنی یا تخریب اولیه فقط به خود ماده منفجره برمی گردد. البته ماده‌ی منفجره، مواد رادیواکتیو را در فضا پخش می‌کند و احتمالاً سطحی به مساحت چند کیلومتر مربع را آلوده خواهد کرد.

البته بمب هایی که از ضایعات رادیواکتیو نیروگاه‌های هسته ای یا ژنراتورهای هسته ای قابل حمل استفاده می‌کنند، آسیب های بیشتری وارد خواهند کرد، ولی کارکردن با این مواد به مراتب دشوارتر است؛ چرا که تابش این مواد به قدری شدید است که در طول زمان ساختن و حمل و نقل بمب، سازندگان را از پای در می‌آورد. در شرایط انفجار یک بمب معمولی، اگر در طول یک روز از شر لباس های آلوده خلاص شویم، حمام بگیریم و منطقه را پاک‌ساری کنیم، احتمالاً هیچ مشکلی پیش نخواهد آمد.

انفجار بمب، میزان تابش رادیواکتیو را از حد مجاز بالاتر می‌برد، ولی مقدار آن زیاد  نیست. بدن انسان می‌تواند در مدت کوتاهی، به خوبی از عهده‌ی مقابله با این اثرات برآید. البته مردمی که خیلی به انفجار نزدیک بوده اند، احتمالاً به بیماری تشعشع مبتلا می‌شوند و نیاز به مراقبت های بیمارستانی دارند. نگرانی اصلی در مورد تابش های بلند مدت است. بسیاری از ایزوتوپ های رادیواکتیو، با مواد دیگر به خوبی واکنش می‌دهند ( از جمله با بتن و فلزات ) و از این رو نمی توان بدون نابود کردن قطعات ساختمانی، تمامی مواد رادیواکتیو را پاکسازی کرد. حتی پس از آنکه گروه‌های پاک‌سازی، بخش اعظم مواد مضر را جابجا کنند، باز هم بخش اندکی از این مواد باقی می‌ماند که می‌تواند تا سال‌ها و بلکه ده‌ها سال تشعشع داشته باشد.

هر کس در چنین منطقه ای زندگی کند، به طور منظم و در دوره ای طولانی، تحت تأثیر تابش های مضر قرار می‌گیرد و احتمالاً به سرطان مبتلا خواهد شد. پرسشی که اکنون مطرح می‌شود، این است که آیا این مقدار اندک، می‌تواند خطری هرچند ناچیز را متوجه مردم کند؟ خطری به مراتب فراتر از عوامل فعلی ایجاد کننده سرطان؟ دانشمندان برای پاسخ به این پرسش، دو دسته می‌شوند:

گروه نخست معتقدند که اگر دولت، چند هفته تا چند ماه، منطقه را پاکسازی کند، آنگاه خطرات احتمالی قابل صرف‌نظر خواهد بود. اما گروه دوم، می‌گویند: "ممکن است شدت حمله‌ی بمب کثیف به قدری زیاد باشد که یک شهر را برای سال‌ها و حتی ده‌ها سال غیر قابل سکونت نماید." این که کدام‌یک از این دو نظر درست است، چیزی است که نمی توان با قطعیت در مورد آن نظر داد. برای هر دو پاسخ نمونه هایی وجود دارد. هیروشیما و ناکازاکی که به دلیل انفجار بمب هسته ای، در معرض تابش های شدید رادیواکتیو قرار گرفتند، ولی امروزه کاملاً ایمن هستند. از سوی دیگر، مناطقی در اطراف نیروگاه هسته ای چرنوبیل وجود دارند که به دلیل تابش شدید رادیواکتیو، هنوز ناامن محسوب می‌شوند.